Heb jij je tijdens het kijken van misdaadseries wel eens afgevraagd hoe het toch kan dat iemand zo erg in de knoop raakt met zichzelf dat hij in staat is meerdere malen het leven van een ander te ontnemen? Sommige seriemoordenaars lijken door hun daden heel anders in elkaar te zitten dan mensen zoals jij en ik. Als wij naar misdaadseries kijken associëren we ons het liefst niet met de moordenaars en misdadigers. We zien hen als een apart soort, een soort waarbij er iets mis is gegaan in de manier van zijn. Toch is de grens tussen onze ‘soort’ en de seriemoordenaars kleiner dan je denkt.

Wetenschappers menen dat in Nederland 170 000 mensen psychopathische trekken zouden moeten hebben. Hoe kan dat eigenlijk? En wat maakt dat iemand met psychopathische trekken ook daadwerkelijk aan het moorden slaat?

Je leest het in deze longread.

Een grote schrik

Stel je voor: je doet onderzoek naar het brein van seriemoordenaars. Je hoopt op een baanbrekend resultaat waarmee we voor eens en altijd kunnen vaststellen wat de oorzaak is van het feit dat seriemoordenaars in staat zijn tot de meest afschuwelijke daden. Tijdens dit onderzoek ontdek je al snel iets ongewoons in het brein van de seriemoordenaar: de hersenen van de seriemoordenaar vertonen bepaalde gebreken. Deze gebreken zouden in combinatie met een uitzonderlijke samenloop van omstandigheden kunnen leiden tot moord. Voorbeelden van dit soort gebreken zijn gebrekkig empathisch vermogen en impulsiviteit. Om het onderzoek kracht bij te zetten vergelijk je de werking van het brein van de seriemoordenaar met jouw eigen brein, wetende dat jij zelf nooit een moord hebt gepleegd, en ook ooit zou kunnen plegen. Tot je schrik zie je bij jouw eigen brein dezelfde patronen als bij het brein van de seriemoordenaar…

Dit overkwam James Fallon, een neurowetenschapper. Tijdens zijn onderzoek bleek dat zijn eigen brein exact leek op dat van een seriemoordenaar. Nadat hij verder onderzoek deed kwam hij tot de conclusie dat hij over alle ingrediënten beschikt om een seriemoordenaar te kunnen zijn. Hij stelde zelfs dat er seriemoordenaars zijn geweest met minder gevaarlijke genen en hersenactiviteit dan hij zelf heeft. Hoe kan het dan dat hij wel op het goede pad is gebleven en zoveel anderen met deze kenmerken niet? Hoe gaan James en zijn naasten om met het feit dat zijn brein en genen in de ogen van de neurowetenschap zouden kwalificeren als gevaarlijk?

De familie van James bevestigden zijn bevindingen volledig. Het verbaast ze niks dat James psychopathische trekken heeft. De bevindingen van James zijn in lijn met zijn familiegeschiedenis. In de afgelopen honderden jaren zijn er maar liefst acht moordenaars in zijn familie geweest. De zoon van James vertelt dan ook dat hij altijd al heeft geweten dat er iets niet klopte aan zijn vader. Het verbaasde hem niet dat zijn vader het brein en de genen heeft van een psychopaat. Zijn vader heeft hem wel eens bang gemaakt, vertelt hij. Ook de vrouw van James vertelde dat ze altijd al twee kanten in James heeft gezien.

Hierdoor is James nog eens goed naar zichzelf gaan kijken. De verontrustende karaktereigenschappen die passen bij een seriemoordenaar begint hij te herkennen bij zichtzelf. Als hij terugdenkt aan bepaalde gebeurtenissen ziet hij dat zijn reactie en gedachtegang niet past binnen het normale. Hij geeft als voorbeeld een incident waarbij hij door een ruit viel. Hij had zijn arm flink opengehaald. Hij keek ernaar en dacht: goh, interessant, al die aderen en spieren. Het menselijke had hier een schrikreactie moeten zijn. Dit was bij James dus niet het geval.

James geeft aan zelf heel goed te weten dat er iets mis is, maar dat dat hem niet weet te raken. Dat hij deze eigenschappen heeft doet hem simpelweg niets, wat weer goed past bij het karakter van een seriemoordenaar. James is het perfecte voorbeeld van de theorie dat het hebben van ongunstige genen en hersenactiviteit niet per definitie hoeven te betekenen dat daar ook misdaden uit voort komen.

Zou jij bang zijn voor James?

CONTENT: Bekijk het gehele interview met James Fallon over zijn verontrustende eigenschappen met de BBC.       

3 hoofdingrediënten voor moord

Of iemand wel of niet in staat zou kunnen zijn tot het plegen van een moord is afhankelijk van verschillende aspecten. Vele wetenschapper menen dat er 3 ingrediënten nodig zijn voor het plegen van een moord:

• Ongunstige hersenactiviteit
• Ongunstige genen
• Ongunstige levensloop

In de hierop volgende hoofdstukken worden de verschillende ingrediënten uitgelicht.

1. Het brein van een seriemoordenaar

Dat het brein van grote waarde kan zijn voor het verklaren van de gedragingen van seriemoordenaars is iets wat al langere tijd bekend is. Maar wat zijn nou die specifieke aspecten van het brein waaruit naar voren kan komen dat we te maken hebben met een potentiële seriemoordenaar? Wetenschappers hebben een aantal factoren ontdekt in het menselijk brein die seriemoordenaars gemeenschappelijk hebben.

Professor Kent Kiehl heeft onderzoek gedaan naar seriemoordenaars en andere misdadigers door ze te interviewen en hun hersenen te scannen. Bepaalde hersengebieden zijn kleiner dan bij andere mensen, stelt Kiehl. Wat met name opviel was het hersengebied de amygdala . Dit hersengebied speelt een belangrijke rol bij het vormen en opslaan van emotionele gebeurtenissen. De amygdala is betrokken bij het aansturen en verwerken van emoties als angst, woede, genot en motivatie. Kiehl constateerde dat de amygdala bij seriemoordenaars aanzienlijk kleiner was dan bij andere mensen. Dit maakt dat psychopaten minder goed in staat zijn emoties te verwerken. Dat verklaart waarom zij vaak koeler reageren op bijvoorbeeld enge en/of bloederige beelden. Neem het voorbeeld van James Fallon. Toen hij door een ruit viel en zijn arm open haalde schrok de grote hoeveelheid bloed hem niet af; het deed hem niet zo veel. Dit is een duidelijk voorbeeld van een gevolg van een kleinere amygdala.

Juist te veel activiteit in de amygdala kan ook leiden tot gewelddadig gedrag. Te veel activiteit kan zich uiten in overgevoeligheid, waar ook gewelddadigheid uit kan voortvloeien.

De amygdala is niet het enige aspect van het brein wat een rol speelt bij het vaststellen van psychopathische eigenschappen. Een gebrekkige frontale cortex wordt door wetenschapers vaak aangemerkt als belangrijk aspect in de vorming van een seriemoordenaar. De frontale cortex is het onderdeel van ons brein dat ons vertelt wanneer iets goed of fout is, een soort geweten dus. Bij seriemoordenaars is dit anders. Bij hen worden agressieve emoties niet geremd of gereguleerd door de frontale cortex. Dit maakt dat deze seriemoordenaars een gebrek aan inzicht hebben.

Als de frontale cortex nog specifieker wordt bekeken zien we een aparte sector die mogelijk ook problematiek oplevert; de prefrontale cortex. Dit is een gebied in de hersenen gelegen in het voorste gedeelte van de frontale kwabben (frontale cortex). Dit hersendeel is betrokken bij beslissingen nemen, plannen, sociaal gedrag en impulsbeheersing. Ook dit deel van de hersenen wordt bij seriemoordenaars vaak aangemerkt als niet optimaal werkend. Dit uit zich met name te maken in reflectie. Een niet optimaal werkende prefrontale cortex maakt een seriemoordenaar niet in staat te reflecteren op zichzelf. Ze zijn dus niet in staat fouten te erkennen. Dit maakt dat seriemoordenaars vaak een gebrek aan inzicht hebben; ze kennen geen gevoel van schuld of spijt.

CONTENT: Meer lezen over het killerbrein? Klik hier voor een artikel over het brein van moordenaars.

2. De genen van een seriemoordenaar

Nu je over het eerste ingrediënt voor de soep der moordenaars hebt kunnen lezen gaan we verder met het tweede ingrediënt: de genen. Genen kunnen een grote rol spelen in het hebben van een gewelddadig karakter en het plegen van misdaden. In dit hoofdstuk lees hoe dat precies in elkaar zit.

Genen die gewelddadig gedrag veroorzaken heeft de mens al heel erg lang. Deze genen zijn overblijfselen van onze oerdrift. Een primitief brein denkt met name aan overleven en voortplanten. Vroeger was geweld gebruiken bij mensen onderling voor voedsel of een partner zeker niet ongewoon. Zelfs nu wij zijn geëvolueerd tot een mensheid met een veel intelligenter brein dan vroeger kan het nog steeds zijn dat sommige mensen deze oerdrift in zich hebben.

Maar hoe zetten genen een persoon aan tot geweld? Dat werkt als volgt: genen reguleren de neurotransmitters serotonine en dopamine. Deze stoffen maken deel uit van de informatie die naar onze hersenen worden gestuurd. Als de hoeveelheid serotonine en dopamine verandert heeft dat invloed op onze waarneming en de emoties die we ervaren. Genen kunnen dus de niveaus van serotonine en dopamine beïnvloeden. Deze niveaus kunnen op hun beurt weer zorgen voor agressieve gevoelens, gedrag en gedachten. Dit maakt dat genen van invloed zijn op het hebben van een agressief of gewelddadig karakter.

Hoogleraar neurocriminologie Adrian Raine deed onderzoek en concludeerde het volgende: de oorzaak van geweld is voor 50 procent genetisch. Als mooi voorbeeld noemt hij een eeneiige tweeling met genen waar gewelddadig gedrag uit voortvloeit. Ondanks dat deze tweeling niet op dezelfde plek opgroeide leken zij haast wel voorbestemd voor gewelddadigheid.

CONTENT: Meer zien van Adrian Raine? Bekijk hier het gehele interview.

3. Het goede of het slechte pad bewandelen: wat maakt het verschil?

Dan het laatste ingrediënt: de levensloop. Onderzoekers zien vaak dat psychopathische aanleg veelal wordt ‘geactiveerd’ door een bepaald trauma. Dit betekent dat de psychopathische aanleg zich pas kan uiten in criminele gedragingen als de psychopaat opgroeit in een omgeving waar de genen tot expressie kunnen komen. Dit kan bijvoorbeeld seksuele, fysieke of verbale mishandeling tijdens de jeugd. Het is dus de verwevenheid tussen de genen en de omgeving die bepaalt of iemand zich ontpopt tot seriemoordenaar. Zonder een ongunstige levensloop worden de meeste psychopaten geen moordenaars.

Maar hoe lukt het sommige mensen met psychopathische trekken dan wel om op het goede pad te blijven en anderen niet? James Falllon vertelt hierover in een interview met Psychologie Magazine. James denkt zelf dat dit komt door een onbezorgde en fijne jeugd. Hij geeft aan te zijn opgegroeid in een liefdevol gezin. Dit heeft er voor gezorgd dat de psychopathie een stuk moeilijker heeft kunnen ontstaan bij James. Het lijkt erop dat een veilige en liefdevolle omgeving heeft kunnen voorkomen dat de psychotische aanleg aanleiding gaf voor criminaliteit.

James heeft van jongs af aan geleerd zijn impulsen te moeten beheersen. Ook dit hangt samen mijn zijn goede en liefdevolle opvoeding. Zijn moeder is namelijk degene geweest die hem dit geleerd heeft. Ze leerde hem bij boosheid altijd eerst tot tien te tellen en rust te vinden.

Ondanks dat James tot op zekere hoogte altijd al wist dat hij bepaalde agressieve trekjes had, heeft hij nooit de noodzaak gevoeld om van zijn psychopathie af te komen. Hij noemt hierbij dat in sommige gevallen psychopathische trekken juist goed is, en soms zelfs nodig. Denk hierbij aan een chirurg. In zijn beroepsgroep is het juist heel erg belangrijk om geen schrik te hebben van bloed of ingewanden van het menselijk lichaam.

James probeert nog altijd te werken aan zijn empathie. Hij doet dit door bijvoorbeeld bij het boodschappen doen niet alleen te kijken naar wat hij zelf lekker vindt. De eerste keer dat hij dit deed prikte zijn vrouw hier direct doorheen. Ze merkte op dat het niet uit gevoel voor haar was, maar als interessant experiment. James wilde gewoon kijken in hoeverre hij tegen zijn gebrek aan empathie in kon gaan.

James is erg nieuwsgierig naar gevoelens die met zijn psychotische aanleg simpelweg onmogelijk zijn, zoals empathie. Of hij zich een voorstelling kan maken van deze gevoelens? Nee, dat niet.

CONTENT: Meer lezen van het interview met James? Klik hier.
Of nog meer weten over de drie ingrediënten? Lees verder over dit onderwerp met dit artikel, deze documentaireserie of dit interview.

Hoe je een seriemoordenaar kunt herkennen

Zoals de eerdere hoofdstukken al doen verraden zijn seriemoordenaars dichterbij dan men denkt. Uit een grootschalig onderzoek in 2010 bleek dat 1% van de bevolking psychopathische trekjes heeft. Dit betekent dat er hier in Nederland zo’n 170 000 mensen psychopathische trekken hebben. Dit is uiteraard een stuk meer dan de mensen die daadwerkelijk het verkeerde pad bewandelen en zich ontpoppen tot seriemoordenaar.

Zoals eerder besproken aardt de ontwikkeling van een seriemoordenaar zich voor een groot deel in de hersenen en genen. Een orgaan waar wij allemaal mee geboren worden. In zekere zin zou je dus kunnen zeggen dat psychopathie voor het grootste gedeelte aangeboren is, en dat de levensloop het laatste zetje zou kunnen geven een normaal mens in een seriemoordenaar te veranderen. Het creëren van een totaalplaatje van de psychopathie van een persoon vergt grondig onderzoek (hersenscans, onderzoek naar de genen, psychologische onderzoek). Dit maak dat

psychopathie moeilijk vast te stellen is.

De gevolgen van ongunstige genen en/of hersenactiviteiten zijn echter wel goed te herkennen. Indien er sprake is van meerdere van onderstaande eigenschappen is het goed mogelijk dat er sprake is van psychopathie bij de desbetreffende persoon. Maar let op! Deze eigenschappen zeggen nog lang niet alles over iemands persoonlijkheid.

1. Psychopaten zijn vaak charmant

Psychopaten kunnen vaak heel gezellig en goedlachs overkomen. Dit kan bijvoorbeeld zijn omdat ze goed zijn in het opzetten van masker. Dit kunnen ze doen omdat ze iemands vertrouwen willen winnen. Dit om iemand mogelijk in een later stadium te manipuleren.

Bij charmante psychopaten zijn er vaak twee kanten te zien. Enerzijds kan iemand dus charmant overkomen, maar anderzijds moet je oppassen dat je geen ruzie met ze krijgt. Want boos worden, dat kunnen ze maar al te goed…

2. Psychopaten hebben geen spijt

Zoals eerder is uitgelegd kunnen psychopaten door beperkte hersenactiviteit weinig tot geen spijt voelen. Ze zullen ook nooit verantwoordelijkheid nemen voor hun daden. Dit kun je herkennen doordat ze nooit hun excuses zullen aanbieden. In plaats daarvan leggen ze de schuld bij anderen neer.

3. Psychopaten hebben narcistische trekjes

Psychopaten vinden zichzelf erg belangrijk. Ze zullen altijd voor de wegen kiezen die voor hen het beste uitkomen, en zullen niet schromen om hiervoor een ander aan de kant te schuiven. Daarnaast vinden ze zichzelf heel goed in alles wat ze doen. Ze zijn het aller gelukkigst met zichzelf en met niemand anders; En dat laten ze merken.

4. Psychopaten nemen vaak risico’s

Een andere trek die naar voren komt bij psychopaten is het nemen van risico’s. Ook deze karaktertrek is gevolg  van de biologische aspecten van een psychopaat. Het nemen van veel risico’s is veelal een gevolg van een kleinere amygdala. Dit zorgt er namelijk voor dat sommige dingen ze simpelweg gewoon niet interesseren. Zo gaat dat ook met het nemen van risico’s; de psychopaten zien vaak wel de gevolgen van het risico, maar vaak kan het ze gewoon weinig schelen. Dit maakt het voor hen een stuk eenvoudiger deze risico’s te nemen.

5. Psychopaten zijn manipulatief

Zoals eerder genoemd zijn psychopaten er vaak op uit om anderen te manipuleren. Dit komt omdat ze zich vermommen in een gespeelde rol of met een opgezet masker, en je op die manier willen misleiden. De meeste psychopaten zijn bijzonder goed in manipuleren. Vaak zó goed dat de meeste mensen het niet opmerken.

Niet alle seriemoordenaars hebben last van psychopathie, maar wel heel erg veel. Als het je lukt de psychopathie in een persoon te herkennen ben je al een stap dichterbij het ontmaskeren van een seriemoordenaar.

CONTENT: Meer weten over het herkennen van persoonlijkheidsstoornissen als psychopathie? Klik hier voor een artikel van Psychologie Magazine en hier voor een artikel van Wetenschap in Beeld.

Onderzochte seriemoordenaars

1. Jeffrey Dahmer

Toen er een netflix serie over hem werd uitgebracht was hij maanden onderdeel van gesprek: Jeffrey Dahmer. Hij pleegde zijn eerste moord toen hij 18 was. Nadat hij zich negen jaar koest wist te houden pleegde hij tussen 1987 en 1991 moord op moord. Hij hield er zelfs een vast patroon op na, en bewaarde zogenoemde trofeeën in zijn woning in Milwaukee. Hij wordt dan ook de ‘Milwaukee cannibal’ genoemd.

Slachtoffers: 17

Eerste moord: 1978

Opgepakt: 1991

Veroordeeld tot: 15 keer levenslang

Land: USA

In een interview vertelt Jeffrey over zijn daden en legt hij uit wat de beweegredenen zijn geweest. Hij vertelt dat hij een drang voelde om mensen permanent te willen bezitten. En in zijn gedachten was de manier om dat te doen ze te vermoorden. Dit was voor hem de manier om de meest mogelijke controle te hebben over een ander persoon. 

Neurowetenschappers waren maar al te benieuwd naar de biologische factoren die mogelijk een rol hadden gespeeld bij manier van handelen van Jeffrey. De vader van Jeffrey wilde echter niet verder geconfronteerd worden met de afschuwelijke daden van zijn zoon. Hij wenste dan ook dat Jeffrey na zijn dood zo snel mogelijk gecremeerd zou worden, en stelde zijn brein niet ter beschikking voor onderzoek.

2. Edmund Kemper

Hij was nog geen 16 toen hij zijn eerste moord pleegde: Edmund Kemper. Deze seriemoordenaar haalde lifters op langs de weg en vermoordde ze zonder dat daarbij enige negatieve emoties kwamen kijken. Edmund stond bekend om zijn kalme en intellectuele manier van spreken en communiceren. Journalisten noemden vaak dat hij een intelligente indruk op hen had gegeven.

Edmund werd ook de ‘Co-ed killer’ genoemd. Dit omdat hij het vaak had gemunt op jonge studentes.

Slachtoffers: 10

Eerste moord: 1964

Opgepakt: 1973

Veroordeeld tot: 8 keer First-Degree murder

Land: USA

Edmund gaf een kijkje in zijn gedachtegang voor en tijdens zijn moorden door zich meermaals te laten interviewen. Tijdens deze interviews is hij eerlijk over zijn daden en zijn gedachten hierbij.  Toen hem in een interview werd gevraagd waarom hij zijn slachtoffers onthoofdde, legde hij uit: “De hoofd-fantasieën waren een beetje als een trofee. Het hoofd is waar alles zich bevindt, de hersenen, ogen, mond. Dat is de persoon.”

3. Henry Lee Lucas

Psychologen denken dat de voornaamste oorzaak voor het ontsporen van Henry zijn jeugd is geweest. Hij moest toekijken hoe zijn moeder haar geld verdiende in de prostitutie. Ook was zij gewelddadig en sloeg ze Henry regelmatig. Lucas werd op zijn 24e veroordeeld voor de moord op zijn moeder en twee anderen. Hij werd berucht toen hij voor deze misdaden in de gevangenis zat en ten onrechte bekende dat hij ongeveer 600 andere moorden had gepleegd.

Slachtoffers: 3 bevestigd, schatting 11-40

Eerste moord: 1960

Opgepakt: 1983

Veroordeeld tot: capital murder, death penalty

Land: USA

In tegenstelling tot de andere twee seriemoordenaars is het brein van Henry wel onderzocht. Hersenscans onthulden een reeks kleine afwijkingen in de frontale kwabben van Henry. Dit zou volgens onderzoekers en neurologen het gevolg zijn van verschillende hoofdtrauma’s. De onderzoekers weten vrijwel zeker dat deze gebreken in zijn brein een rol hebben gespeeld in zijn psychopathie.

CONTENT: Interview met Jeffrey Dahmer, documentaire over Jeffrey Dahmer, Interview met Ed Kempers, documentaire Confessions of a serial killer, aflevering met Henry Lee Lucas

Meer weten?

Wil je nog meer te weten komen over seriemoordenaars en hun brein, manier van denken en andere aspecten van hun bio- en neurologie? Dan zijn hier wat tips van mij voor jou:

SERIE: ‘Mindhunter’ op Netflix over twee detectives en een psychologe die moorden proberen te voorkomen door de denkwijze van andere moordenaars, zoals Ed Kemper, te ontrafelen. https://en.wikipedia.org/wiki/Mindhunter_(TV_series)

PROGRAMMA: ‘Moorddossier’ op net5 over spraakmakende moordzaken uit de Nederlandse geschiedenis.

BOEK: Richard Taylor, ‘The mind of a murderer’ over waarom mensen moorden plegen.

BOEK: Stanton Samenow, ‘Inside the criminal mind’ over de biologische oorzaken van moordenaars.

BOEK: Christopher Berry-Dee ‘Talking with a psychopath’ over psychopathie.

PODCAST: ‘Solved murderers: True crime mysteries’ waarin wordt uitgelegd hoe spraakmakende moordzaken zijn opgelost.