Sur (boven)-realisme (werkelijkheid)
Het surrealisme. Een stroming die is ontstaan in het begin van de jaren twintig. Een stroming die zijn hoogtepunt kent tussen 1925 en 1940. Een stroming die de bijnaam ‘het krankzinnige’ kent. Een stroming die nog altijd aanwezig en actief is.
De maskers met het gezicht van Salvador Dalì zijn niet meer weg te denken. Lady Gaga met een grote, roze lap stof met een schouder van bijna een meter breed dat een kledingstuk moet voorstellen. Een gesmolten klok. Er is geen kunststroming die zoveel invloed heeft gehad als het surrealisme. Hoe komt dat? Hoe is het surrealisme een levende stroming geworden en gebleven?
Hoofdstuk 1 – De bekendste werken van de bekendste schilders uit het surrealisme
‘Het verraad van de schilderijen’ – Dit schilderij is gemaakt door de Belgische kunstschilder René Magritte. Met dit schilderij wilde hij zeggen: dit is geen pijp, slechts een schilderij van een pijp. Magritte wilde dat zijn toeschouwer op een andere manier naar de wereld ging kijken.
‘Volharding van de herinnering’ – Dit is het bekendste schilderij van Salvador Dalí. Hij toont een nachtmerrieachtig beeld waarin de tijd stopt zodat de herinnering kan voortduren.
‘De huisengel (het triomf van het surrealisme)’ – Bovenstaand werk is van Max Ernst.
‘Pygmalion’ – Het volgende bekende werk is van Paul Delvaux. Op dit doek zet hij een mythe van Ovidius naar zijn eigen hand.
‘The broken column’ – Frida Kahlo schilderde intieme zelfportretten. Hierin laat ze haar eigen identiteit en bizarre ervaring zien.
‘Zittende vrouw 1’ – Joan Miró zijn werk lijkt erg abstract, al zit er altijd een een herkenbaar element in dat verwijst naar de werkelijkheid.
‘Breakfast in fur’ – De laatste die in dit rijtje thuishoort is Meret Oppenheim. Ze wordt gezien als de belangrijkste vrouwelijke kunstenaar van het surrealisme.
Hoofdstuk 2 – Wat is het surrealisme?
Sur (boven)-realisme (werkelijkheid)
Het surrealisme is een stroming die zijn oorsprong vindt in Frankrijk. Het is ontstaan als een literaire stroming, als reactie op het rationalisme dat de eerste wereldoorlog veroorzaakte. De Franse schrijver André Breton publiceert in 1924 het Premier Manifeste du Surréalisme in het tijdschrift De surrealistische revolutie. Breton maakt hierin zijn opvattingen over het surrealisme in de kunst en en literatuur bekend. Hij definieerde het surrealisme als volgt: automatische spontaneïteit in zijn meest pure vorm, waarin men probeert – verbaal, door het geschreven woord, of in welke vorm dan ook – de manier van denken te laten zien, geleid door fantasie, zonder enige gecontroleerde ratio en los van morele waarden. Het surrealisme nam het dadaïstische idee over dat toeval een rol moest spelen in de kunst.
Sigmund Freud heeft een belangrijke rol gespeeld bij het ontstaan van het surrealisme. Sigmund Freud was een Oostenrijkse psychiater. Freud is de grondlegger van de psychoanalyse en droomanalyse. Breton was erg onder de indruk van zijn droomanalyse. De droomanalyse zegt eigenlijk dat onze dromen onze echte verlangens zijn zonder dat we worden tegengehouden door ons ratio. De basis van het surrealisme werd hierdoor ons onderbewuste, onze onderdrukte dromen en wensen.
De surrealistische kunstenaars wilden je in verwarring brengen met hun beelden, ze lieten je onwerkelijke beelden zien. Ze lieten hun fantasie zoveel mogelijk de vrije loop. Ze hoopten de mensheid te kunnen herstellen door de rationele wereld omver te werpen. Surrealisten schilderden hun dromen, werkten met vrije associaties en gooiden de rationele wereld door elkaar door objecten bij elkaar te plaatsen die normaal gesproken niet bij elkaar horen.
Hoofdstuk 3 – Hoe werd Salvador Dalí één van de bekendste kunstenaars van de twintigste eeuw?
Salvador Dalí is de bekendste kunstschilder uit het surrealistische tijdperk. Misschien wel de bekendste kunstschilder uit de gehele kunstgeschiedenis. Salvador Dalí is geboren op 11 mei 1904 in Figueras, Spanje. De ouders van Salvador geloofden dat hij een reïncarnatie was van zijn overleden broer. Zijn bizarre persoonlijkheid heeft hier een start gemaakt. Dalí is altijd bewust bezig geweest om herkend te worden. Vandaar zijn opvallende snor en zijn lange cape met een gekleurde vlinderjas.
Breton, de grondlegger van het surrealisme, verwelkomde Dalí in 1929 bij het surrealisme. Dalí ontwikkelde de paranoiakritische methode, zoals hij dat zelf noemde. Hierbij wekte hij een paranoïde toestand op zonder zelfbeheersing te verliezen. Dit deed hij door een lange tijd op zijn hoofd te staan. Het gevolg was dat de paranoia zijn visie verscherpte zodat hij verder kon zien dan gebruikelijk. Dit hielp hem bij het creëren van hallucinatoire voorstellingen.
Symbolisme speelde in het werk van Dalí een erg belangrijke rol. Een aantal belangrijke symbolen uit Dalí zijn schilderijen uitgelegd:
- Mieren: staan meestal voor verval; (Dit komt doordat hij vroeger een vleermuis had als huisdier. De mieren verslonden het dode lichaam van zijn vleermuis)
- Eieren: staan symbool voor vruchtbaarheid en hoop;
- Laden: staan symbool voor geheimen en seksualiteit;
- Krukken: staan symbool aan de behoefte van steun;
- Sprinkhanen: staan symbool voor verlies en angst.
Uiteindelijk werd Dalí in 1934 uit de surrealistische groep gezet, vanwege zijn fascinatie voor Hitler. Dat betekende niet dat zijn beroemdheid stopte. Hij vluchtte naar Amerika. Mede dankzij zijn bijzondere karakter bleef zijn internationale reputatie groeien.
Citaten van Salvador Dalí:
“I am not strange, I am just not normal.”
“I don’t do drugs, I am drugs.”
“Have no fear of perfection, you’ll never reach it.”
“Surrealism is not a movement. It is a latent state of mind perceivable through the powers of dream and nightmare.” – “Surrealisme is geen beweging. Het is een verborgen gemoedstoestand die kan worden waargenomen door de krachten van droom en nachtmerrie.”
Hoofdstuk 4 – Hoe zien we het surrealisme terug in het heden?
In ons hedendaags leven zien we nog geregeld kenmerken van het surrealisme terugkomen. Het surrealisme is een belangrijke inspiratiebron voor verschillende artiesten: zangers, filmmakers, kunstenaars, reclamemakers etc. Er zijn ook nog steeds kunstschilders die een surrealistische inslag hebben.
La Casa De Papel – Dalí maskers
Deze Spaanse serie is razend populair. Een groep criminelen plannen onder leiding van El Professor een overval op de Spaanse munt. Dit doen ze terwijl ze rode overalls dragen en een masker met het gezicht van Salvador Dalí. Dalí wilde graag voor verwarring zorgen bij de kijker net als El Professor dat wil met zijn plan. Het grootste deel van Dalí zijn werk ging over het verwerpen van de kapitalistische samenleving van begin 1900. De bende van verzet / geld overvallen houdt verband met de filosofieën van Dalí, vandaar het masker.
In onderstaande video wordt tot en met 2 minuut 34 uitgelegd wat de maskers betekenen in de serie.
Blanch – Empire
De schilderijen van Gertrude Abercrombie, en andere surrealistische schilderijen, hebben ter inspiratie gediend voor de videoclip van Blanche. Ze wilden een sterke, heldere, directe emotie laten zien.
The fault in our stars
In dit boek, tevens verfilmd, wordt er verwezen naar René Magrittes pijp. De hoofdpersoon, Hazel, draagt in het verhaal een shirt met daarop een weergave van de pijp en de tekst: Ceci n’est pas une pipe. Haar favoriete schrijver verwijst in dit verhaal in zijn boek heel vaak naar René Magritte.
Suske en Wiske
Niet heel recent maar wel leuk!
In deze uitgave van Suske en Wiske (2001) komen de vrienden in verschillende schilderijen terecht uit het surrealisme. Onder andere in het bekende schilderij van Dalí: De volharding der herinnering.
Hoofdstuk 5 – Hoe wordt er nog gebruik gemaakt van het écriture automatique en cadavre exquis?
Écriture automatique
Zoals eerder vermeld is het surrealisme begonnen als een literaire stroming. Een methode die door surrealisten gehanteerd werd is écriture automatique oftewel automatisch schrift. Het is een schrijfwijze waarbij bewust de controle van de rede (het verstand) wordt uitgeschakeld. Dat wat er spontaan uit het onderbewuste komt wordt genoteerd. Op die manier hoopten de surrealisten het onderbewuste op papier te krijgen.
Hedendaags gebruikt men deze techniek in de paranormale wereld. Mediums hanteren deze methode om te communiceren met een entiteit. Jouw hand/arm is dan het gereedschap en de entiteit maakt daar gebruik van. Je schrijft dan dus op wat er doorgegeven wordt aan jou. In vergelijking met wat de surrealisten wilden bereiken met het onderbewuste.
Daarnaast wordt deze techniek ook gebruikt door dichters en poëten. Het is ook een techniek om inspiratie op te doen. Laatst was ik op schrijfcursus waarbij deze techniek ook een onderdeel was. Daarbij deden we ook een mondelinge oefening die hierop gebaseerd is. Een vorm van het dierenspel (een spel waarbij iemand een dier zegt en de volgende persoon met de laatste letter een ander dier verzint) maar dan net even anders. De eerste persoon zegt een woord en jij zegt het eerstvolgende woord dat in je opkomt, het hoeft geen associatie te zijn. Een ander aftreksel van deze techniek is het opzetten van een nummer en dan de eerste woorden die in je opkomen noteren.
| Voorbeeld één:
De meiboom fladdert over het aderwerk van de wereld als nu het breken zou aanbreken. buiten aan de sponzige leeuwerik hangt de stenige hemel waaruit dooiers en aardbollen vallen. begin van: de drievuldige vogel, Hans Arp, vert. Jan H. Mysjkin Voorbeeld twee: Teksten stekten steksten tesken welke automatische, instinctieve schrijflust vaak tot gevolg hebben zodat blauwe teksten verschijnen als de zool van mijn linkervoet zonder huid maar bedekt met hoornvlies waardoor zwemmen soepel gaat in stroopachtig zeewater in IJsland met als duikuitrusting driedelig zwart met hoge hoed en drie ons ham alstublieft. Bron: Wikipedia |
Cadavre Exquis
Een andere techniek die werd gebruik is cadavre exquis. Bij deze techniek wordt er een gedicht gemaakt door meerdere dichters, zonder dat zij op de hoogte zijn van wat de andere hebben opgeschreven. De eerste schrijver schrijft een versregel en het eerste woord van de tweede versregel. De tweede schrijver gaat verder met dat eerste woord.
| Beterschap (1e strofe)
Gelijk de eenzame die op een vlot zat (de kachel werd gevuld en brandt nog steeds), was haar japon ter linkerzijde sleets want zij gleed telkens uit over die rotmat. uit Louis Th. Lehmann, Gedichten 1939-1998, blz. 611 Bron: Wikipedia |
 Voorbeeld grafisch cadavre exquis |
Deze techniek, cadavre exquis, wordt nog veel gebruikt. Waarschijnlijk heb je het zelf wel eens gedaan, op de basisschool of de middelbare. Vaak begint het met een leeg A4’tje, de eerste persoon schrijft een zin op en vouwt deze om zodat de zin niet zichtbaar is voor de volgende persoon. De volgende schrijft een zin op en vouwt zijn zin ook om en zo verder tot het blaadje vol is. Dit wordt ook geregeld gedaan met tekeningen.
Hoofdstuk 6 – Wat kunnen we leren van het surrealisme?
‘Hoe harder we de angst bevechten, hoe meer ze ons verleiden. Hoe meer we de angst verwaarlozen, hoe sneller ze vrijheid biedt’ – Damiaan Denys
Naar mijn mening kun je heel veel leren van en uit het surrealisme. Bijvoorbeeld dat logisch nadenken je niet altijd verder helpt. Dat uit het rationalisme, dat lijnrecht tegenover het surrealisme staat, wrede dingen kunnen ontstaan zoals een oorlog. Je leert kijken buiten je kaders. Out of the box denken. Surrealisme leert je om onzekerheid te omarmen. Surrealisten laten namelijk beelden uit hun dromen zien, het onderbewuste brengen ze naar buiten. En is dat niet iets waar we soms onzeker over zijn? Weg met de schaamte en angst.
Én dat door excentriek te zijn, als stroming of als persoon, je niet snel vergeten wordt.
- Tot en met 27 september kun je in het Cobra museum te Amstelveen de tentoonstelling bezoeken: This is Surrealism! Hier vertelt Aynouk Tan wat we kunnen leren van de surrealisten.
Voor This is Surrealism! heeft Aynouk Tan een audiotour ingesproken waarin ze de uitgangspunten van het surrealisme dichterbij de leefwereld van de bezoeker brengt. Aan de ene kant doet ze dat door tijden van corona aan het surrealistisch gedachtegoed te koppelen. Er zijn maar weinig stromingen namelijk, die zo bewust kozen voor een leven dat gekenmerkt wordt door twijfel, toeval en onzekerheid. Wat kunnen we, juist nu, van de surrealisten leren? Aan de andere kant staat interactie centraal. (Bron: Cobra Museum)
- Bij het scannen van onderstaande QR-code kun je de gratis audiotour beluisteren.
Hoofdstuk 7 – Meer van en over deze fantastische stroming
Wil je meer zien/horen/lezen over het surrealisme? Hieronder vind je enkele tips en links.
- Destino – Disney film gemaakt in samenwerking met Salvador Dalí.
- Art Salon Holland is een website waar alles met betrekking tot het surrealisme en haar kunstenaars te vinden is.
- Op de website Kunstkopie zijn werken te vinden van hedendaagse surrealisten.
- Surrealisme is tegenwoordig ook veel terug te zien in fotografie. Erik Johansson maakt prachtige afbeeldingen.
- Wil je zelf leren hoe je surrealistische foto’s kan maken? Hier worden tips gegeven.
- Wil je meer lezen over het surrealisme? Hier worden de beste boekentips gegeven.
- Houd geregeld de websites van musea in de gaten. Tentoonstellingen over het surrealisme worden vaker gehouden. Boijmans Van Beuningen museum heeft een aantal surrealistische stukken in hun vaste depot.